Οι έξι αλήθειες του Ηράκλειτου που θα σας απελευθερώσουν

«Εξερεύνησα τον εαυτό μου», λέει ο Ηράκλειτος, ο οποίος δεν υπήρξε μαθητής κανενός. Αναζήτησε την αλήθεια για τη ζωή βαθιά μέσα στο μυαλό του, εξέτασε προσεκτικά τα δεδομένα που του έδωσαν οι πέντε αισθήσεις του και κατέγραψε τις διαπιστώσεις του, με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο που δεν θυμίζει κανέναν άλλον.

1. «Ο αυτοέλεγχος είναι η σημαντικότερη αρετή και σοφία είναι να λέει κάποιος την αλήθεια και να ενεργεί σύμφωνα με τη φύση, αφού αποκτήσει βαθιά γνώση γι’ αυτήν»

«Ποια είναι η θέση μου στο σύστημα που ζω, ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μου, σε τι μοιάζω και ως προς τι διαφέρω από τους άλλους γύρω μου; Τι θεωρώ σημαντικό, τι με αφήνει αδιάφορο, τι με διασκεδάζει και τι με κάνει να πλήττω;». Οι απαντήσεις σε αυτά και παρόμοια ερωτήματα αποκαλύπτουν το «ποιος είμαι». Όχι αυτό που μου αρέσει να δείχνω, αλλά αυτό που στ’ αλήθεια είμαι. Η αποδοχή της αλήθειας είναι το πρώτο μεγάλο βήμα.

Ανακαλύπτοντας βέβαια τον εαυτό μου, δεν λύνω τα μυστήρια του κόσμου, δεν δίνω απαντήσεις σε ζητήματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους. Αναγνωρίζω απλώς ένα μέρος του συνόλου, εμένα. Πώς αυτό με βοηθά να κατανοήσω το σύνολο, δηλαδή, να γίνομαι κατανοητός και να κατανοώ αυτό που συμβαίνει γύρω μου;

2. «Εκείνα που αποκαλύπτει ο Λόγος δεν τα κατανοούν όταν κατά τύχη τα συναντήσουν, ούτε τα μαθαίνουν όταν τους τα διδάξει κάποιος, νομίζουν όμως πως τα γνωρίζουν»

Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, υπάρχει ένας ρυθμιστικός παράγοντας του κόσμου, ένα κοινό διανοητικό μονοπάτι στο οποίο βαδίζουμε όλοι, παρά τις ιδιαιτερότητές μας και τους διαφορετικούς προορισμούς μας. Αν αγνοούμε την ύπαρξή του, βαδίζουμε έξω από τον δρόμο, κάνουμε κύκλους γύρω από τον εαυτό μας χωρίς ποτέ να πηγαίνουμε κάπου. Αυτή η, ας την πούμε, διανοητική Αρχή είναι η ίδια για όλους τους ανθρώπους, όπου και όπως και αν ζουν και ονομάζεται Λόγος.

Ο Ηράκλειτος δεν συνήθιζε να δίνει ορισμούς, κι έτσι δεν μας δίνει μία αναλυτική περιγραφή του Λόγου. Μας δίνει όμως σημάδια και μας καθοδηγεί στην αναζήτηση. Πριν δούμε αυτά τα σημάδια, μπορούμε να μάθουμε πολλά από την ίδια τη λέξη που χρησιμοποιεί για να ονομάσει αυτή την Αρχή. Διότι, ο Λόγος είναι μία λέξη που φέρει πολλές σημασίες. Και όταν ενώνεται με άλλες λέξεις, οι σημασίες αυτές πολλαπλασιάζονται.

Άκου, μίλα, κρίνε και σκέψου

Λόγος είναι τα λόγια, αυτό που λέμε και αυτό που γράφουμε για να επικοινωνήσουμε με τους άλλους. Και όταν μιλώ με κάποιον άλλον κάνω διάλογο, ενώ σε κάθε τι που λέω υπάρχει αντίλογος. Ανακαλύπτουμε λοιπόν τους κανόνες του κοινού Λόγου συζητώντας και ακούγοντας ή διαβάζοντας.

Λόγος είναι και ο υπολογισμός, αυτό που σήμερα ονομάζουμε αναλογία. Η αναλογία μού επιτρέπει να συγκρίνω δύο απόψεις ή δύο καταστάσεις, να βρω ομοιότητες και διαφορές, κι έτσι να κάνω μία εκτίμηση, να κρίνω. Αυτή η διαδικασία με αναγκάζει να συλλογίζομαι.

Λόγος επίσης ονομάζεται η αιτία. Όταν λέμε «για ποιον λόγο μου μίλησε έτσι;» αναρωτιόμαστε για την αιτία. Η αναζήτηση της αιτίας πίσω από τα γεγονότα και τις προθέσεις, μας βοηθά να έχουμε μία καθαρή εικόνα για ό, τι συμβαίνει γύρω μας, και φυσικά αποτελεί μέρος της προηγούμενης διαδικασίας, του συλλογισμού.

Λόγος λέγεται και η λογική, η οποία τελικά είναι το ζητούμενο. Ο σκοπός είναι να αναγνωρίσουμε την λογική σύνδεση των πραγμάτων, ώστε να μην παραδέρνουμε μέσα σε φαντασιοπληξίες που δεν ωφελούν σε τίποτα. Όταν ο Ηράκλειτος μας παροτρύνει να συμβαδίσουμε με τον παγκόσμιο Λόγο, μας προτρέπει να γίνουμε λογικοί. Να μην αφήνουμε να μας κατευθύνει το παράλογο, αλλά να σχηματίζουμε τεκμηριωμένη άποψη.

Πώς μπορεί κάποιος να μάθει τι ακριβώς αποκαλύπτει ο Λόγος;

Ο Ηράκλειτος λέει πως, δυνητικά, όλοι έχουμε πρόσβαση σε αυτόν. Όπως θα διαπιστώσετε όμως στη συνέχεια, στην πραγματικότητα μπορούν να τον ανακαλύψουν μόνο εκείνοι που έχουν διάθεση να εξερευνήσουν τον εαυτό τους και το περιβάλλον τους. Οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν τον Λόγο επειδή «ο καθένας ζει σαν να έχει δική του άποψη», αδιαφορώντας για το σύνολο μέσα στο οποίο ανήκει. Εκείνος όμως που είναι διατεθειμένος να κάνει αυτή την εξερεύνηση (γιατί μόνο έτσι μαθαίνεται ο Λόγος), θα πρέπει να αποδεχτεί ορισμένες αλήθειες, τις οποίες συχνά προτιμάμε να μην σκεφτόμαστε.

3. «Δύο φορές κανείς δεν μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι»

Να μην εγκλωβιζόμαστε σε μία ψευδαίσθηση σταθερότητας. Δημιουργούμε αυτή την ψευδαίσθηση επειδή δεν βλέπουμε τις συνεχείς αλλαγές στις οποίες υπόκεινται τα πάντα γύρω μας. Αναλογιστείτε την έκπληξη όταν συναντάτε έναν παιδικό σας φίλο που τώρα είναι μεσόκοπος. Έχετε διανύσει και εσείς τον ίδιο χρόνο, και όμως, σαν να περιμένατε να τον δείτε όπως τον αφήσατε και αναρωτιέστε «μα πώς μεγάλωσε τόσο;» Και τότε σας κατακλύζει αυτή η βαθιά μελαγχολία και η απορία «πόσο πιο όμορφα ήταν παλιά», «πόσο γρήγορα περνάει ο καιρός», «που είναι οι παλιές, καλές ημέρες» και άλλα τέτοια στενάχωρα.

Αυτό συμβαίνει επειδή δεν υπενθυμίζουμε στον εαυτό μας πως κανείς δεν μένει ίδιος, ούτε σωματικά ούτε ψυχικά ούτε διανοητικά. Ο παιδικός σας φίλος θα είναι πάντα ο ίδιος άνθρωπος, με το ίδιο όνομα, αλλά κάθε στιγμή που περνάει διαμορφώνεται σε έναν διαφορετικό άνθρωπο. Και φυσικά, το ίδιο συμβαίνει και σε εμένα και σε εσάς. Αυτή η συνεχής τροποποίηση των ανθρώπων, των συνθηκών και του φυσικού κόσμου γύρω μας, είναι στον μεγαλύτερο βαθμό ανεξάρτητη από εμάς. Το να απαιτούμε τον πλήρη έλεγχο στα πάντα ή να μας τρομοκρατεί κάθε αλλαγή που διαπιστώνουμε, είναι πηγές περιττού άγχους.

4. «Η δικαιοσύνη είναι διαμάχη και τα πάντα διαμορφώνονται με την διαμάχη και την ανάγκη»

Η διαμάχη αυτή συμβαίνει ανάμεσα σε αντίθετα στοιχεία, είναι αυτή που προκαλεί την αέναη αλλαγή στον κόσμο και μέσω αυτής συντηρείται η ισορροπία. Η φαινομενική γαλήνη κρύβει στο βάθος έναν πόλεμο που δεν σταματά ποτέ και στον οποίο καμία από τις αντίθετες δυνάμεις δεν επικρατεί τελικά. Γιατί, αν συνέβαινε να επικρατήσει η μία από τις δύο, ο κόσμος θα κατέρρεε. Έτσι λειτουργεί και η ανθρώπινη κοινωνία, και αν ο Ηράκλειτος έχει δίκιο, τότε ένας κόσμος χωρίς συγκρούσεις και ταραχές, σε κατάσταση απόλυτης γαλήνης δεν είναι εφικτός. Αν έχουμε εναποθέσει τις ελπίδες μας σε μία τέτοια εξέλιξη, ο χρόνος θα μας διαψεύσει.

Φυσικά, κάπου στο βάθος του μυαλού μας το γνωρίζουμε, αλλά έχουμε ανάγκη να πιστεύουμε πως υπάρχει τρόπος να γλυτώσουμε από τις ενοχλητικές εντάσεις σε διάφορους τομείς. Καιρός να επικεντρωθούμε στο πώς θα τις διαχειριζόμαστε αντί απλώς να παρακαλάμε να εξαφανιστούν. Ο Ηράκλειτος δεν πίστευε πως κάποια θετική ενέργεια ή κάποια θεότητα θα έρθει να μας σώσει από τα δύσκολα.

«Θεός για τον άνθρωπο είναι το ήθος του», έλεγε, επειδή ήταν πεπεισμένος πως αυτή η παγκόσμια ρυθμιστική Αρχή, ο Λόγος, θα φροντίσει βέβαια να ισορροπήσει μία κατάσταση που διαταράσσει την τάξη, αλλά δεν είναι βέβαιο πως η λύση που θα δώσει θα σας αρέσει. Διότι, για τον θεό (όπως τον εννοεί ο Ηράκλειτος) «τα πάντα είναι καλά και όμορφα και δίκαια, οι άνθρωποι όμως εκλαμβάνουν κάποια ως άδικα και κάποια ως δίκαια»

5. «Αδυνατούν να παρατηρήσουν όσα συμβαίνουν την ώρα που είναι ξύπνιοι, όπως ακριβώς ξεχνούν τα όνειρα που βλέπουν όταν κοιμούνται»

Σε άλλο απόσπασμα ο Ηράκλειτος λέει πως όταν είμαστε ξύπνιοι τελούμε όλοι κάτω από τον ίδιο νόμο, δηλαδή μοιραζόμαστε μία κατάσταση κοινή σε όλους, ενώ όταν κοιμόμαστε, ο καθένας βυθίζεται σε έναν αποκλειστικά δικό του κόσμο. Κανείς δεν μπορεί να μοιραστεί μαζί μας το ίδιο όνειρο, έτσι δεν είναι; Κατά τη διάρκεια της ημέρας όμως, μία τόσο απόλυτη απομόνωση δεν είναι εφικτή. Επειδή, λοιπόν, θέλοντας και μη μοιραζόμαστε όλοι τον κοινό μας κόσμο έχουμε την ευκαιρία να συλλάβουμε και τον κοινό μας Λόγο, που είναι και ο τελικός στόχος. Πώς;

Ο Ηράκλειτος δεν προτείνει κάποια μέθοδο διαλογισμού ούτε κάποια προσευχή. Για να είμαστε ειλικρινείς, δεν προτείνει τίποτα. Σημειώνει μόνο πως το μόνο μέσο που έχουμε στη διάθεσή μας για να προσεγγίσουμε τον άυλο λόγο είναι οι αισθήσεις μας. Ό, τι ακουμπάμε, ό,τι ακούμε, μυρίζουμε, γευόμαστε, αλλά κυρίως ό,τι βλέπουμε μας δίνει πληροφορίες για το περιβάλλον μας. Και κάθε τέτοια πληροφορία περιέχει λίγη από τη γνώση που χρειαζόμαστε για να κατανοήσουμε τον Λόγο. Αρκεί να συνειδητοποιούμε έστω και για λίγο αυτό που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας, γιατί έτσι εκπαιδεύουμε τακτικά τη λογική μας ικανότητα.

Απαθανατίστε κάθε μικρή στιγμή της ζωής σας

Σκεφτείτε πόσο χρόνο περνάμε κάθε μέρα επαναλαμβάνοντας αυτόματα κάποιες καθημερινές κινήσεις, χωρίς να συνειδητοποιούμε τι ακριβώς κάνουμε. Κάθε φορά που αναρωτιέστε αν κλειδώσατε την πόρτα φεύγοντας από το σπίτι, συμβαίνει επειδή την ώρα που κλειδώνατε δεν συμμετείχατε στην ενέργεια αυτή συνειδητά. Κοιτούσατε, αλλά δεν βλέπατε το χέρι να κλειδώνει την πόρτα.

Αυτός ο αυτοματισμός δεν μας επιτρέπει να μελετήσουμε κάθε νέα πληροφορία που εμφανίζεται. Κλεινόμαστε σε έναν κόσμο εσωτερικό, μοναχικό, σαν αυτόν που ζούμε την ώρα που κοιμόμαστε. Αν δοκιμάσετε να κάνετε συνήθειά σας να σταματάτε πότε-πότε, για λίγα έστω δευτερόλεπτα, να παρατηρήσετε τον εαυτό σας, τα σπίτια και τα δέντρα στη διαδρομή που κάνετε κάθε μέρα, τις λεπτομέρειες στο δωμάτιο που εργάζεστε, τους άλλους ανθρώπους γύρω σας, θα παρατηρήσετε ένα σωρό πράγματα που σας είχαν διαφύγει.

Λίγα μόνο δευτερόλεπτα, δύο-τρεις φορές την ημέρα αν επιδιώξετε να το κάνετε αυτό, σιγά-σιγά θα σας γίνει συνήθεια. Αυτός είναι ένας τρόπος να συνεργαζόμαστε συνειδητά με τις αισθήσεις μας, ώστε να συμβαδίζουμε με όσα γίνονται, όσα αλλάζουν γύρω μας και να μαθαίνουμε από αυτά. Όπως το σώμα μας εκπαιδεύεται να κινείται σεβόμενο τους φυσικούς νόμους, έτσι και το μυαλό μας, μέσω των αισθήσεων εκπαιδεύεται να λειτουργεί συντονισμένο με τον Λόγο.

6. «Αυτόν τον κόσμο, που για όλους είναι ο ίδιος, δεν τον έπλασε κανένας από τους θεούς ή από τους ανθρώπους, αλλά ήταν είναι και θα είναι πάντα αείζωον πυρ, που ανάβει και σβήνει με μέτρο»

Τι είναι τελικά αυτός ο Λόγος; Είναι ο νόμος που διέπει τον κόσμο. Δεν είναι ένας θεός – πρόσωπο, δεν δημιουργεί τίποτα, δεν επεμβαίνει για λογαριασμό μας. Ρυθμίζει, αλλά δεν καθορίζει. Είναι όπως ο διευθυντής μίας ορχήστρας, ο οποίος ούτε έχει γράψει τη μουσική ούτε παίζει ο ίδιος κάποιο όργανο. Φροντίζει μόνο για την αρμονική απόδοση του κομματιού.

Εσείς κι εγώ είμαστε μέλη της ορχήστρας, παίζουμε το όργανο που εμείς επιλέγουμε, μελετάμε το κομμάτι, αλλά, αν θέλουμε η μουσική που παράγουμε να δένει αρμονικά με τη μουσική των άλλων, πρέπει να αναγνωρίζουμε τη σημασία των κινήσεων του μαέστρου. Εκτός ορχήστρας μπορούμε να παίζουμε τη δική μας μουσική όπως μας αρέσει, αλλά με ένα μόνο όργανο ποτέ δεν θα πετύχουμε το πλήρες αποτέλεσμα μίας ορχήστρας.

Αν η ζωή μας βαλτώσει στην πλήξη της καθημερινότητας ή γίνεται κάθε μέρα πιο ενδιαφέρουσα και ικανοποιητική, εξαρτάται από εμάς. Οι νόμοι του κόσμου δεν αλλάζουν. Εμείς πρέπει να εναρμονιστούμε μαζί τους.

Ηράκλειτος

Ο Ηράκλειτος έζησε 60 χρόνια, όλα στην πατρίδα του την Έφεσο, πόλη στα παράλια της Μ. Ασίας, στην οποία τότε κατοικούσαν Έλληνες. Στα τέλη του 6^ου αιώνα, η πόλη ήταν υπό περσική κατοχή, αλλά, διατηρούσε μία σχετική αυτονομία. Αν και αριστοκρατικής καταγωγής (ήταν απόγονος του ιδρυτή της Εφέσου) δεν επεδίωξε την πλούσια και ένδοξη ζωή που του εξασφάλιζε η καταγωγή του, αλλά προτίμησε την απομόνωση και τον στοχασμό.

Έμεινε στην ιστορία ως ο σκοτεινός φιλόσοφος, που εσκεμμένα διατύπωνε τη σκέψη του με ασάφεια, ώστε να μπορούν να τον κατανοήσουν μόνο οι λίγοι, οι εκλεκτοί. Ίσως όμως το έκανε γιατί γνώριζε πως μαθαίνει μόνο όποιος θέλει να μάθει, και πως μαθαίνει κάποιος καλύτερα εκείνα που ανακαλύπτει μόνος του. Ως σοφός δάσκαλος, εκείνος μας έδειξε πού πρέπει να σκάψουμε για να βρούμε τον θησαυρό που πρώτος εκείνος ανακάλυψε.

 ΠΗΓΗ http://www.grethexis.com