ΧΑΜΕΝΑ ΙΕΡΑ, ΒΩΜΟΙ και ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΛΑΤΡΕΙΕΣ στην ΑΡΧΑΙΑ ΗΛΙΔΑ

Λίγα χιλιόμετρα μόλις από την Αρχαία Ολυμπία, τα ερείπια της πάλαι ποτέ πρωτεύουσας των Ηλείων... περιμένουν φιλόξενα να ξεναγήσουν τους λίγους επισκέπτες τους. Για περισσότερα από χίλια χρόνια η Ήλιδα ήταν η μόνιμη διοργανώτρια πόλη των Ολυμπιακών Αγώνων. Εδώ γίνονταν όλες οι ετοιμασίες και ήταν στα γυμνάσιά της που προετοιμάζονταν οι Ολυμπιονίκες, ορίζονταν οι Ελλανοδίκες και ξεκινούσε η πομπή για την Ολυμπία. Σήμερα το πέπλο της δόξας έχει αποτραβηχθεί από την Ήλιδα. Οι Άγνωστες Λατρείες, τα Χαμένα Ιερά και οι μύθοι, σκιαγραφούν μία πολιτιστική και θρησκευτική πρωτεύουσα που περιμένει να αποκαλυφθεί.
ΑΚΜΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΜΗΠροϊστορικά ευρήματα δείχνουν ότι η περιοχή κατοικήθηκε πολύ πριν αναπτυχθεί η πόλη των ιστορικών χρόνων, τουλάχιστον από την Πρωτοελλαδική Εποχή (2600-1900 πχ.) Η αρχαία παράδοση κτίζει τον πρώτο συνοικισμό τον 12 αιώνα π.χ. πιθανόν επί βασιλείας Οξύλου και αναφέρει την αναβίωση των αγώνων δρόμου στο ιερό του Δία στην Ολυμπία. Τη μυκηναϊκή περίοδο (1600-1200 π.χ.) η Ήλιδα αποτελούσε μία από τις τέσσερις σημαντικότερες πόλεις της περιοχής. Οι παλαιότεροι κάτοικοι της ήταν Αχαιοί, Αρκάδες, Αιολείς, αναμεμιγμένοι με προέλληνες και άλλα ελληνικά φύλα όπως φανερώνεται σε κάποια τοπωνύμια που είναι κοινά. Τον 10ο αιώνα η πόλη κράτος πήρε το όνομα Κοίλη Ήλιδα λόγω της διαμόρφωσης του εδάφους και διαδοχικά ξεκίνησε να προσαρτά γειτονικά της εδάφη όπως την Πισάτιδα με το ιερό της Ολυμπίας. Ωστόσο η μεγάλη ανάπτυξη του Ηλειακού Κράτους ξεκίνησε τον 8ο αιώνα π.χ. Το 776 π.χ. ορίστηκε συμβατικά ως η ημερομηνία των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων και για πρώτη φορά εφαρμόστηκε η Ιερή Εκεχειρία. Σταδιακά το Ηλειακό Κράτος έφτασε να καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα της Δυτικής Πελοποννήσου. Στην Ήλιδα, οι αθλητικές εγκαταστάσεις καταλάμβαναν ένα σημαντικό μέρος της πόλης αφού οι περισσότεροι αθλητές και οι συνοδοί τους προετοιμάζονταν εδώ πριν μεταβούν μέσω της Ιεράς Οδού στην Ολυμπία.Στον Πελοποννησιακό Πόλεμο η Ήλιδα ήταν αρχικά με τη Σπάρτη ενώ αργότερα συμμάχησε με τους Αθηναίους. Οι πολεμικές συγκρούσεις και τα αντικρουόμενα συμφέροντα χαρακτήρισαν τα επόμενα ταραγμένα για την Ελλάδα χρόνια και οι Ηλείοι δεν έμειναν αμέτοχοι. Το 191 πχ ενσωματώθηκαν στην Αχαϊκή Συμπολιτεία, αργότερα στην Provincia Macedonia και την Provincia Achaia της Ρώμης.Μετά την ευημερία που γνώρισε ο τόπος τον 2ο αιώνα μ.χ., ήρθαν οι επιδρομές των Γότθων, των Ερούλων, και των Βανδάλων να προξενήσουν εκτεταμένες καταστροφές. Ο Θεοδόσιος Β’ απαγόρευσε το 393μχ οριστικά την τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων ενώ έκλεισε και τους τελευταίους ελληνικούς ναούς που λειτουργούσαν. Οι ορδές των αιμοσταγών χριστιανών ξεκίνησαν την τελική επιχείρηση ενάντια στο Δωδεκάθεο από τη Μακεδονία, κατέβηκαν νότια και όργωσαν Δελφούς, Θήβα, Κόρινθο, Ολυμπία, Σπάρτη.
Επί Φραγκοκρατίας, οι Φράγκοι αναγνώρισαν την κομβική θέση της Ήλιδας και έχτισαν πάνω στην ακρόπολή της πύργο με την ονομασία Belvedere. Η κατοχή από τους Φράγκους τελείωσε το 1430 με τον ερχομό του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Οι Τούρκοι κράτησαν υποτελή την περιοχή όπως και ολόκληρη την Ελλάδα για τετρακόσια χρόνια.
Ο ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΙΝΕΙ ΤΗΝ ΗΛΙΔΑ 
Περίπου το 170 μ.χ. την Ήλιδα επισκέπτηκε ο Παυσανίας. Παρότι υπό ρωμαϊκή κατοχή, η πόλη βρισκόταν ακόμα στην ακμή της. Άθικτα ήταν ακόμα το θέατρο, οι στοές, τα γυμνάσια, οι κατοικίες, τα ιερά και ο Ιππόδρομος. Ήταν τα γραπτά του Παυσανία που βοήθησαν στο μέγιστο βαθμό στην ταυτοποίηση ορισμένων κτισμάτων που ήρθαν στο φως και την αναγνώριση των πολεοδομικών ενοτήτων.Στο βορειοδυτικό μέρος της πόλης βρίσκονταν οι αθλητικές εγκαταστάσεις και οι χώροι προετοιμασίας των αθλητών, στα ανατολικά τα δημόσια οικοδομήματα της αγοράς, νότια της κεντρικής οδού ήταν το κύριο μέρος της πόλης. Βορειοανατολικά δέσποζε το θέατρο και νότια της κεντρικής οδού ήταν η κυρίως πόλη και το εμπορικό κέντρο.
Ο Παυσανίας περιγράφει τρία γυμνάσια με τις ονομασίες Ξυστός, Τετράγωνον, και Μαλθώ. Στα τρία γυμνάσια υπήρχαν διάφορα ιερά και εδώ προετοιμάζονταν οι αθλητές πριν τους αγώνες στην Ολυμπία. Στο Πλέθριο οι Ελλανοδίκες χώριζαν τους αθλητές μετά από δοκιμασίες σε κατηγορίες ανάλογα με την ηλικία και το αγώνισμά τους. Μέσα στο Ξυστό υπήρχαν ιερά του Ιδαίου Ηρακλή, του Έρωτα και του Αντέρωτα, την Δήμητρας και της Κόρης, αλλά και ένα κενοτάφιο αφιερωμένο στον Αχιλλέα. Οι γυναίκες της Ήλιδας τιμούσαν και θρηνούσαν με τελετές τον Αχιλλέα την ημέρα έναρξης των αγώνων. Στο Τετράγωνον οι αθλητές αγωνίζονταν στην πάλη και εξασκούνταν στην πυγμαχία. Το ένα από τα δύο αγάλματα του Δία βρισκόταν στο Τετράγωνο. Στο γυμνάσιο που είχε την ονομασία Μαλθώ λόγω της μαλακότητας του εδάφους του, υπήρχε προτομή του Ηρακλή και ανάγλυφο του Έρωτα και του Αντέρωτα. Ο Έρωτας κρατούσε ένα κλαδί φοινικιάς και ο Αντέρωτας προσπαθούσε να του το πάρει.Ο Παυσανίας αναφέρει ότι η Αγορά της Ήλιδας ήταν μοναδική για τα ελληνικά δεδομένα. Η κατασκευή της στηριζόταν στον συνδυασμό στοών που βρίσκονταν σε απόσταση η μία από την άλλη και σε δρόμους που ένωναν τις στοές. Στην Αγορά, που ονομαζόταν Ιππόδρομος, και στον Ελλανοδικεώνα οι Ελλανοδίκες περνούσαν δέκα μήνες πριν την έναρξη των αγώνων προκειμένου να μάθουν τα καθήκοντά τους από τους νομοφύλακες. Στον Ιππόδρομο ο Παυσανίας αναφέρει βωμούς του Δία ενώ στην ύπαιθρο της αγοράς αντίκρισε τα πιο λαμπρά αντικείμενα, το ναό και το άγαλμα του Ακεσίου Απόλλωνα. Ο χαρακτηρισμός Ακέσιος, από το ρήμα «ακέομαι» που σήμαινε θεραπεύω, ταυτιζόταν με τη λέξη Αλεξίκακος που χρησιμοποιούσαν και οι Αθηναίοι από το Αλέξω+κακό, διώχνω δηλαδή το κακό, την αρρώστια.Το Θέατρο της Ήλιδας βρίσκεται μεταξύ της αγοράς και του ποταμού. Κατασκευάστηκε τον 4ο αιώνα π.χ. και είναι από τα παλαιότερα και ομορφότερα της Αρχαίας Ελλάδας. Συνδυάζει τη λίθινη σκηνή με το επιχωματωμένο κοίλο που στηρίζεται σε ισχυρά αναλήμματα στα δύο άκρα. Η διάμετρος της κυκλικής ορχήστρας είναι 25 μέτρα. Νοτιοδυτικά της αγοράς οι ανασκαφές αποκάλυψαν προϊστορικό νεκροταφείο αλλά και απομεινάρια λατρευτικών κτιρίων των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων.
ΗΛΙΟΣ Ο ΠΑΝΤΕΠΟΠΤΗΣ-ΣΕΛΗΝΗ Η ΕΡΩΜΕΝΗ ΤΩΝ ΗΛΕΙΩΝ


Κοντά στον ναό και το άγαλμα του Ακεσίου Απόλλωνα, υπήρχαν λίθινα αγάλματα του Ηλίου και της Σελήνης. Το μεν άγαλμα του Ηλίου είχε ακτίνες, το δε της Σελήνης κέρατα, προφανώς ημισέληνο. Πολύ πριν τους Ολύμπιους Θεούς η λατρεία του Ηλίου και της Σελήνης ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη. Ο Θεός Ήλιος απεικονιζόταν πολλές φορές με ένα μεγάλο μάτι που παρατηρούσε και έβλεπε τα πάντα. Πρόδωσε στη Δήμητρα την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα και στον Ήφαιστο τις απιστίες της Αφροδίτης. Θεωρείται ότι έδωσε το όνομά του στην Ηλεία, λόγω της συνεχούς ηλιοφάνειας, ενώ σύμφωνα με άλλους λόγω των λατρευτικών τελετών στο όνομά του. Γιος του Ήλιου φέρεται ότι ήταν ο Αυγείας, το όνομα του οποίου σχετίζεται με την Αυγή. Πιθανόν οι κάτοικοι να προσωποποίησαν την ξεχασμένη θεότητα του Ηλίου όταν τη θέση των αρχαίων προγονικών θεοτήτων έπαιρναν οι νεότερες. Έτσι μπορεί να δικαιολογείται και η σύγκρουση του Αυγεία με τον Ηρακλή κατά τον πέμπτο άθλο του ήρωα, μία σύγκρουση μεταξύ μίας Παλαιάς Θεότητας με μια Ολύμπια, νέα και ρωμαλέα, που πεισματικά εκθρονίζει ότι είχε απομείνει από το παρελθόν.
Ίσως η λατρεία της αδελφής του Ηλίου, της Σελήνης, να ήταν τόσο διαδεδομένη στην περιοχή λόγω του Ενδυμίωνα, του μυθικού βασιλιά και της ερωτικής τους σχέσης. Από την ένωσή τους γεννήθηκαν πενήντα κόρες που συμβολίζουν τους πενήντα σεληνιακούς μήνες κάθε Ολυμπιάδας. Λέγεται ότι κάθε νύχτα η Σελήνη έβγαινε με το άρμα της και φώτιζε τη γη. Μια νύχτα όμως είδε έναν όμορφο βοσκό, τον Ενδυμίωνα, να κοιμάται και επειδή δεν ήθελε να τον ξυπνήσει, δεν φώτισε το βουνό. Άλλη εκδοχή θέλει την Σελήνη να διακόπτει την πορεία της και να κατεβαίνει να κοιμηθεί μαζί του. Ο Δίας τιμώρησε τη Σελήνη για τα καμώματά της και έριξε σε αιώνιο ύπνο τον βοσκό, χαρίζοντάς του όμως έτσι και την Αθανασία. Μόνο μία φορά κάθε χρόνο ο Ενδυμίωνας θα ξυπνούσε από τον λήθαργο για να συναντήσει την αγαπημένη του Σελήνη. Ο ιδανικός τους έρωτας είναι σημείο αναφοράς για πολλούς αρχαίους συγγραφείς και οι Ηλείοι έβλεπαν στο πρόσωπό της ανικανοποίητα ιδανικά και την ποθούμενη ένωση του θνητού με το θείο.
«ΞΥΛΑ ΛΕΥΚΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ ΤΩΝ ΘΕΩΝ»
Η Ηλειακή Εκδοχή για την καταγωγή του Δία θέλει τόπο γέννησής του την Ολυμπία. Η μητέρα του Ρέα είχε φέρει από τους Ιδαίους Δακτύλους τους Κουρήτες να τον φυλούν από τον Κρόνο. Μέσα στην Ιερή Άλτη της Ολυμπίας υπήρχε μεγάλος βωμός αφιερωμένος στον Δία, ανάμεσα στους ναούς του Δία, της Ήρας και της Ρέας. Το ύψος του ήταν είκοσι δύο πόδια και τον είχε χτίσει ο Ιδαίος Ηρακλής. Κάθε μέρα θυσίαζαν εκεί και θεωρούσαν κακό οιωνό αν περνούσε κάποιο πουλί και άρπαζε κάποιο από τα σφάγια. Μία ιστορία αναφέρει ότι οι μύγες ενοχλούσαν τον Ηρακλή όταν πήγε να θυσιάσει στο βωμό. Τότε εκείνος θυσίασε στον Απομύιο Δία και οι μύγες εξαφανίστηκαν.
Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στο ναό του Δία δεν επιτρεπόταν να μπει κάποιος αν πριν είχε φάει κρέας από σφάγιο αφιερωμένο στον Πέλοπα. Επίσης αναφέρει ότι για τις θυσίες τους στον Δία οι Ηλείοι χρησιμοποιούσαν μόνο ξύλα Λεύκας. Υπεύθυνοι για τη λειτουργία του βωμού ήταν ιερείς από τις τέσσερις μεγάλες μαντικές οικογένειες της Ηλειακής Πύλου (Κλυτιάδες, Ιαμίδες, Τελλιάδες και Καλλιάδες)Υποτίθεται ότι στην Ιερή Άλτη υπήρχε και μαντείο αφιερωμένο στον Δία. Την ξεχωριστή θέση που κρατά ο Δίας μεταξύ των θεών που λάτρευαν οι Ηλείοι αποδεικνύει ο ναός του στην Ολυμπία. Μεγαλοπρεπέστατο έργο του Ηλείου Λίβωνα, φιλοξενούσε το περίφημο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία, ένα από τα εφτά θαύματα της αρχαιότητας, έργο του Φειδία. Το άγαλμα ήταν τόσο μεγαλειώδες που υπέθεταν ότι είτε ο Δίας κατέβηκε και παρουσιάστηκε στον Φειδία είτε ο καλλιτέχνης ανέβηκε στον Όλυμπο και εμπνεύστηκε από τη μορφή του θεού. Κάποιες ιδιαίτερες έως πολύ παράξενες ιδιότητες του Δία αποκαλύπτει και η πληθώρα των προσωνυμίων του: Απόμυιος, Κεραύνιος, Καταιβάτης, Σωτήρ, Λευκαίος, Καθάρσιος, Άρειος, Λυκαίος, Ερκείος, Χθόνιος. Τα ονόματα δεν είναι τυχαία. Αποκάλυπταν δυνάμεις των θεών που έπρεπε οι πιστοί να επικαλεστούν σε ανάλογες περιπτώσεις.
ΜΙΑ ΦΟΡΑ ΤΟ ΧΡΟΝΟ ΑΝΟΙΓΕΙ ΤΙΣ ΠΥΛΕΣ ΤΟΥ Ο ΑΔΗΣ

Το Μοναδικό Ιερό του Άδη στην Ελλάδα βρισκόταν στην Ηλειακή Πύλο (στην αρχαιότητα υπήρχαν τρεις πόλεις με την ονομασία «Πύλος». Η Μεσσηνιακή, η Τριφυλλιακή και η Ηλειακή). Μόνο οι Ηλείοι τιμούσαν τον Άδη. Οι όποιες τιμές του αποδίδονταν είτε ήταν μυστικές είτε ξεχάστηκαν γρήγορα. Ο Ηλειακός Άδης δεν πρέπει να ταυτίζεται με τον Πλούτωνα, αφού οι Ηλείοι διαχώριζαν τις δύο αυτές θεότητες. Ανάμεσα στα άλλα ιερά και κτίσματα της Ήλιδας υπήρχε ιερός περίβολος και ναός του Άδη. Οι χώροι άνοιγαν μόλις μία φορά το χρόνο και για έναν μόνο ιερέα. Ποτέ άλλοτε και για κανένα λόγο δεν άνοιγε το ιερό, αφού θεωρούσαν ότι μόνο μία φορά πηγαίνει ο άνθρωπος στον Κάτω Κόσμο. Ο λόγος που οι Ηλείοι είχαν ναό του Άδη σύμφωνα με τον Παυσανία είναι πως όταν ο Ηρακλής επιτέθηκε στην Ηλειακή Πύλο, είχε βοήθεια από την Αθηνά, οπότε ο Άδης που μισούσε τον Ηρακλή έσπευσε να βοηθήσει τους Πυλίους. Ο Όμηρος επίσης αναφέρει πως «ο Άδης ήταν μεταξύ αυτών που πληγώθηκαν, όταν ο γιος του ασπιδοφόρου Δία, χτυπώντας τον στην Πύλο, ανάμεσα στους νεκρούς, τον έκανε να πονάει». Πέρα από την εξήγηση σχετικά με τον Ηρακλή, υπάρχουν υπόνοιες πως η Πύλος πήρε το όνομά της επειδή ήταν Πύλη προς Τον Κάτω Κόσμο. Ίσως δεν είναι τυχαίο που υπήρχαν περισσότερες από μία πόλεις με την ίδια ονομασία, ίσως οι Είσοδοι για τον Κάτω Κόσμο να ήταν αρκετές. Στην περίπτωση αυτή, ασφαλώς και θα λάτρευαν με κάποιο φανερό ή μυστικό τρόπο τον Άδη.Με την ονομασία Πλούτωνας, ο θεός ήταν πιο γνωστός και προσιτός στους πιστούς. Έξι είναι όλα κι όλα τα ιερά ανά την Ελλάδα που λάτρευαν τον υποχθόνιο θεό με την ονομασία αυτή και τα έξι βρίσκονταν στην Πελοπόννησο. Συνήθως λατρευόταν από κοινού με την Δήμητρα και την Περσεφόνη. Πλουτώνια (ή Χαρώνια) ονόμαζαν μέρη που πίστευαν ότι είχαν σχέση με τον θεό του Κάτω Κόσμου, όπως πηγάδια, βάραθρα, σπηλιές. Ταυτόχρονα, τα μέρη και τα ιερά θεωρούνταν τόποι σκοτεινών δυνάμεων και μαντικής τέχνης. Τέτοια Νεκρομαντεία υπήρχαν στην Θεσπρωτία, στο Ταίναρο, στην Κύμη της Ιταλίας και στα Χαρώνια της Φιγαλείας. Πιστεύεται ότι Ηλείοι μετέφεραν τη λατρεία του Άδη και στη Δωδώνη, ιδρύοντας εκεί Νεκρομαντείο. Στην Ιλιάδα αναφέρεται πως για να επικαλεστούν τον θεό Άδη οι πιστοί χτυπούσαν τα χέρια και τα πόδια τους στη γη για να τους ακούσει ενώ θυσίαζαν και μαύρα πρόβατα. Ο σκύλος, το φίδι και ο λύκος από τα ζώα, το κυπαρίσσι από τα δέντρα και ο νάρκισσος από τα λουλούδια ήταν αφιερωμένα στον Άδη.
Οι απεικονίσεις και τα αγάλματα του Άδη είναι ελάχιστα, αφού ο κόσμος φοβόταν ακόμα και να προφέρει το όνομά του. Σε αγγεία και ανάγλυφα εμφανιζόταν σκυθρωπός με μακρυά μαλλιά και γένια, ενώ το βλέμμα του ήταν απόκοσμο και απέπνεε φόβο.
ΤΟ ΑΦΑΝΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ, Ο ΑΝΗΛΙΑΓΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΧΛΕΜΟΥΤ
Η Αθηνά λατρευόταν με διάφορα προσωνύμια στην Ηλεία. Ένας μύθος αναφέρει ότι μετά την εκστρατεία του Ηρακλή στην Ήλιδα, οι γυναίκες παρακάλεσαν την θεά να μείνουν έγκυες από τους λίγους άντρες που είχαν απομείνει, αφού ο πληθυσμός είχε ελαττωθεί αισθητά μετά τις μάχες. Στην περιοχή που έλαβαν χώρα οι «καθαγιασμένες» συνευρέσεις, χτίστηκε ιερό προς τιμήν της Μητρός Αθηνάς. Ο Ντίνος Ψυχογιός τοποθετεί το ιερό στη σημερινή θέση Γιατρονέρι Λεχαινών, κοντά στα νερά του Μοσκονερίου (Βρωμονέρι). Εκεί παραδίδονταν «τα στριγγλιάρικα και νεραιδοπαρμένα μικροπαίδια», σε μια τελετουργία που «δεν είναι παρά συνέχεια της λατρείας των αρχαίων Ηλείων στο Ιερό της Αθηνάς Μητρός». Σύμφωνα με την παράδοση, ο Ναρκαίος, γιος της Φυσκόας και του θεού Διονύσου, ίδρυσε ιερό της Ναρκαίας Αθηνάς, ενώ άλλα ιερά ήταν αυτά της Κυδωνίας Αθηνάς, της Λαρισαίας Αθηνάς και της Σκιλλουντίας Αθηνάς. Μυστήριο καλύπτει το άγαλμα της Αθηνάς που βρισκόταν στον ναό της στην ακρόπολη της Ήλιδας. Εκεί ο Φειδίας είχε κατασκευάσει χρυσελεφάντινο άγαλμα προς τιμήν της. Στο κράνος της είχε έναν πετεινό, το πουλί που ήταν πάντα έτοιμο για μάχη, αλλά ήταν σύμβολο και της Εργάνης Αθηνάς επειδή συμβόλιζε την εργατικότητα. Πουθενά δεν αναφέρεται η καταστροφή του αγάλματος, γεγονός που γεννά υποψίες μήπως βρίσκεται άθικτο και καλά φυλαγμένο κάπου. Σήμερα, στην ακρόπολη της Ήλιδας ορθώνεται το ξωκλήσι του Αηγιάννη του Θεολόγου, κλειστό λόγω των συνεχών διαρρήξεων. Στέκεται επόπτης της τεράστιας κατάφορης κοίλης πεδιάδας της Γαστούνης. Στην περιοχή υπάρχει ένας θρύλος που μιλάει για τον βασιλιά της Παλαιόπολης, Ανήλιαγο, που συναντούσε μέσω υπόγειας στοάς είκοσι χιλιομέτρων την αγαπημένη του Ανήλιαγη, βασίλισσα στο Κάστρο Χλεμούτσι, στο λόφο Χελωνάτα στην Κυλλήνη. Ο Ανδρέας Μπούτσικας στα «Φράγκικα μνημεία στην Ηλεία» αναφέρει ότι οι γεροντότεροι στην περιοχή είχαν ακούσει για μια στοά στους ΝΔ πρόποδες της Ακρόπολης της Ήλιδας που επικοινωνούσε με το Χλεμούτσι. Μάλιστα στις αρχές του 20ου αιώνα δυο αδέρφια από την Παλαιόπολη, ονομαζόμενοι Μητσιλέτοι, μπήκαν στη στοά για να δουν αν και προς τα πού συνεχιζόταν ο υπόνομος. Συνάντησαν όμως δυνατό ρεύμα αέρα, το φανάρι που είχαν για οδηγό έσβησε και επέστρεψαν άπραγοι. Κι ένας παπάς με τους δύο του γιους προσπάθησαν να ακολουθήσουν τη διαδρομή αλλά δεν τα κατάφεραν. Οι κάτοικοι σήμερα δεν γνωρίζουν την ακριβή τοποθεσία της στοάς, ενώ κατά άλλους δεν αποτελεί παρά ένα μύθο δίχως καμία βάση.(Βλ. Άρθρο σχετικά με το Κάστρο Χλεμούτσι «Μυστική Ελλάδα» Τεύχος #5, Δεκέμβριος 2004)
ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΜΕΘΗ ή ΗΛΕΙΟΙ ΜΑΙΝΟΜΕΝΟΙ


Με τον Διόνυσο σχετίζεται η μεγάλη ηλειακή γιορτή Θυία (εκ του θύω που σημαίνει ταράζω, μαίνομαι). Κατά τη διάρκεια της γιορτής οι Ηλείοι πίστευαν ότι ο ίδιος ο Διόνυσος τους επισκεπτόταν. Οι ιερείς, ενώπιον ντόπιων και ξένων, μετέφεραν στο ιερό τρεις άδειους λέβητες και στη συνέχεια το σφράγιζαν. Την επόμενη μέρα ήλεγχαν τις σφραγίδες και εισέρχονταν στο ιερό. Εκεί λοιπόν, σύμφωνα με την παράδοση, έβρισκαν και τους τρεις λέβητες γεμάτους κρασί! Ο Παυσανίας βεβαιώνει με μαρτυρίες το αληθινό του γεγονότος αν και δεν παρευρέθηκε. Άλλη δοξασία έλεγε ότι κάθε δεύτερη χρονιά από το ναό του Διονύσου ανέβλυζε νερό. Κατά τη διάρκεια της γιορτής των Θυίων οι Ηλείοι μεθούσαν, χόρευαν μανιασμένα και καταλαμβάνονταν από διονυσιακή έκσταση. Η σχέση των Ηλείων με τον Διόνυσο βεβαιώνεται και από τη δοξασία πως ο Θεός είχε ανακαλύψει την άμπελο και την προσέφερε στους ντόπιους. Άλλες ιστορίες ήθελαν τον Διόνυσο να ενσαρκώνεται και να συνευρίσκεται με θνητές, να γλεντοκοπά με τους ανθρώπους και να τους παρασύρει σε παραλήρημα. Θεωρούνταν γεωργικός θεός, προστάτης της κτηνοτροφίας, της γεωργίας και οι άνθρωποι τον επικαλούνταν όποτε ήθελαν να τους πάει καλά η σοδειά. Οι Μαινάδες της Ήλιδας επικαλούνταν τον Θεό με τη μορφή ταύρου, σύμβολο των Μινωιτών, και τον καλούσαν να έρθει κοντά τους μαζί με τις Χάριτες. Κοντά στο ιερό του Πέλοπα στην Ολυμπία υπήρχε κοινό ιερό του Διονύσου με τις Τρεις Χάριτες. Η σύνδεση του Διονύσου, θεού του γλεντιού, με τις Τρεις Χάριτες, θεότητες του πνεύματος και της σοφίας, αποδεικνύει ίσως βαθύτερες σχέσεις μεταξύ φαινομενικά αντίθετων θεοτήτων.Ιερατείο αφιερωμένο στον Διόνυσο ήταν το περίφημο Συμβούλιο των Δεκαέξι Γυναικών, ένας θεσμός που αποδείκνυε την σημαντική θέση που κατείχε η γυναίκα στην Αρχαία Ήλιδα. Τα καθήκοντα των δεκαέξι γυναικών θεωρούνταν εξίσου σημαντικά με αυτά των Ελλανοδικών, αφορούσαν πολιτικές διενέξεις και ζητήματα λατρείας των θεών με αποκορύφωμα μυστικές λατρείες και ναούς που μόνο γυναίκες μπορούσαν να εισέλθουν.
Δεν μπορεί παρά να εντυπωσιάσει το γεγονός πως οι Ηλείοι είχαν ναό όπου λάτρευαν τον Σειληνό ξεχωριστά από τον Διόνυσο. Οι Σάτυροι και οι Σειληνοί ταυτίζονταν τις περισσότερες φορές με τον Διόνυσο ο Παυσανίας όμως αναφέρει ότι στην Ήλιδα υπήρχε ναός του Σειληνού, όπου η Μέθη του προσέφερε κρασί σε ένα ποτήρι. Δεν είναι παράξενο που οι τελετουργίες προς τιμήν του Διονύσου δαιμονοποιήθηκαν στα χριστιανικά χρόνια. Ο Θεός ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής και όλα τα έθιμα προς τιμήν του έπρεπε να χαρακτηριστούν αρνητικά. Η μέθη, η έκσταση, τα οράματα, η απελευθέρωση από κάθε ανθρώπινο δεσμό αλλά και οι νυχτερινές θυσίες τράγων, ταύρων, γουρουνιών προς τιμήν του Διονύσου σταδιακά παρουσιάστηκαν ως μιαρές πράξεις.
ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ 
Κοντά στη στοά των Ελλανοδικών, πίσω από τη στοά με την ονομασία Κερκυραϊκή, υπήρχε ναός της Αφροδίτης και χρυσελεφάντινο άγαλμα που είχε φιλοτεχνήσει ο Φειδίας. Η Αφροδίτη ονομαζόταν Ουρανία και με το ένα πόδι της πατούσε επάνω σε μία χελώνα. Μέσα σε ένα κρηπίδωμα στο εσωτερικό του τεμένους της υπήρχε χάλκινο άγαλμα που απεικόνιζε τη θεά να κάθεται πάνω σε έναν χάλκινο τράγο. Το εύγλωττο άγαλμα ήταν έργο του περίφημου Σκόπα και η Αφροδίτη ονομαζόταν Πάνδημη. Ο Πλούταρχος θεωρεί ότι το κέλυφος της χελώνας συμβόλιζε την σκληρή φρούρηση των ανύπαντρων κοριτσιών αλλά και την υποχρέωση των παντρεμένων γυναικών να μένουν στο σπίτι σιωπηλές όπως σιωπηλό ζώο ήταν η χελώνα. Ο τράγος πιθανόν να συμβόλιζε την λαγνεία, αφού ήταν σύμβολο και του θεού Διονύσου. Με την Αφροδίτη σχετίζεται και το ιερό των Τριών Χαρίτων. Κάθε μία από τις Χάριτες κρατούσε ένα τριαντάφυλλο, ένα κότσι και ένα κλαδί μυρτιάς. Το τριαντάφυλλο και η μυρτιά ήταν ιερά σύμβολα της Αφροδίτης που σχετίζονταν με τον μύθο του Άδωνη, ενώ τα κότσια ή αστράγαλοι ήταν εκτός από παιχνίδια και μαντικά αντικείμενα. Η αγαπημένη θεά των Χαρίτων ήταν η Αφροδίτη επειδή προστάτευε τους νέους (εξ ου και η προσωνυμία Φιλομείρακας) και τις παρθένες και επεδίωκε να διατηρήσει το πνεύμα τους καθαρό και νεανικό.
ΣΩΣΙΠΟΛΙΣ : Ο ΤΟΠΙΚΟΣ ΔΑΙΜΟΝΑΣ, ΤΟ ΠΑΙΔΙ-ΦΙΔΙ
Όταν οι Αρκάδες εισέβαλαν στην Ηλεία, παρουσιάστηκε στους Ηλείους στρατηγούς μία μητέρα με ένα μωρό στο στήθος. Είχε δει ένα όνειρο που της αποκάλυψε ότι με κάποιο τρόπο το παιδί της θα βοηθούσε στην νίκη επί των Αρκάδων. Οι στρατηγοί την πίστεψαν και ακούμπησαν το μωρό γυμνό μπροστά από το στρατό τους. Όταν οι Αρκάδες επιτέθηκαν, το παιδί μεταμορφώθηκε σε φίδι! («ενταύθα ήδη δράκων ην») Οι Αρκάδες σάστισαν από το ανέλπιστο θέαμα και τράπηκαν σε φυγή. Οι Ηλείοι ονόμασαν τον θεό Σωσίπολη επειδή έσωσε την πόλη και έχτισαν ιερό εκεί που το φίδι εξαφανίστηκε μέσα στη γη μετά τη μάχη. (Βλ. Stran-Ge #68, άρθρο του Χρίστου Οικονομίδη για τους Ανθρώπους-Φίδια) Μαζί με τον Σωσίπολη λάτρευαν και την Ειλείθυια γιατί θεώρησαν ότι η θεά είχε φέρει στον κόσμο το παιδί. Μαζί με την ιέρεια της Ειλειθυίας που εκλεγόταν μία κάθε χρόνο, ιερουργούσε και μία ιέρεια του Σωσίπολη που του προσέφερε νερό για το λουτρό του και πίτες ζυμωμένες με κριθάρι και μέλι. Οι επισκέπτες και πιστοί δεν επιτρεπόταν να εισέλθουν στα ενδότερα. Εκεί μόνο η ιέρεια του θεού με το πρόσωπό της καλυμμένο μπορούσε να εισέλθει. Στο ιερό της Ειλειθυίας περίμεναν οι παρθένες και οι γυναίκες έψαλλαν ύμνο καίγοντας θυμιάματα. Εντύπωση κάνει ότι απαγορεύονταν οι σπονδές με κρασί.Στην Ήλιδα, σε ένα μικρό κτίσμα αριστερά του ιερού της Τύχης λατρευόταν κι εδώ ο Τοπικός Δαίμονας Σωσίπολις. Ο Παυσανίας γράφει ότι παράσταιναν τον Δαίμονα όπως είχε εμφανιστεί σε ένα όνειρο: Ένα παιδί με χλαμύδα που ήταν στολισμένη με αστέρια και στο ένα χέρι κρατούσε το Κέρας της Αμάλθειας. Τι σχέση μπορεί να είχε το Κέρας της Αμάλθειας, μαγικό αντικείμενο που παρείχε στον κάτοχό του όλα τα αγαθά, με την μεταμόρφωση του παιδιού σε φίδι ή και με τη νίκη επί των Αρκάδων; Το Κέρας της Αμάλθειας ήταν και για τον Άδη έμβλημα από κάποια περίοδο και μετά.
ΑΣΕΜΝΟΙ ΧΟΡΟΙ ΣΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΗΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ
Οι Λετρίνοι, γειτονική και φιλική πόλη της Ήλιδας, λάτρευαν την Αλφειαία Αρτέμιδα. Για την ονομασία και τη λατρεία της θεάς υπάρχουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι κάποτε ο Αλφειός ερωτεύτηκε τη θεά. Επειδή γνώριζε ότι πολύ δύσκολα η Άρτεμις θα υπέκυπτε στον έρωτά του αποφάσισε να μεταχειριστεί βία. Μια νύχτα λοιπόν πήγε στους Λετρίνους, όπου η θεά με τις συνοδούς της είχαν επιδοθεί σε ολονύχτιες τελετές. Όταν ο Αλφειός πλησίασε αντίκρισε όλες τις συμμετέχουσες να έχουν περάσει το πρόσωπό τους με λάσπη. Έτσι δεν κατάφερε να αναγνωρίσει ποια από όλες ήταν η θεά και έφυγε άπραγος. Η λατρεία της Αλφειαίας Αρτέμιδος διαδόθηκε και στην Ήλιδα. Θεωρούνταν γιορτή της γονιμότητας και όπως και η λατρεία για την Κορδάκα Αρτέμιδα, είχε άσεμνο χαρακτήρα. Οι ακόλουθοι του Πέλοπα γιόρταζαν τη νίκη του κοντά στο ναό της Κορδάκας Αρτέμιδος χορεύοντας τον ομώνυμο άσεμνο τοπικό χορό. Οι Ηλείοι ένωσαν την λατρεία της Αλφειαίας Αρτέμιδος με τη δική τους, της Ελαφιαίας Αρτέμιδος. Σταδιακά παρέμεινε μόνο το δεύτερο προσωνύμιο που σχετιζόταν είτε με το κυνήγι των ελαφιών είτε με την ανατροφή της θεάς από μία ντόπια γυναίκα με το όνομα Ελάφιος.

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΙ Ο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Τα ερείπια της Ήλιδας οριοθετούνται σήμερα μεταξύ της κοίτης του Πηνειού, της ακρόπολης του Παλιόπυργου ή Καλοσκόπη, σημερινός Αηγιάννης ο Θεολόγος, και του ρέματος με την ονομασία Λαγκάδι. Η Αρχαία Πόλη εκτεινόταν στη θέση των σημερινών χωριών Παλιόπολης (νοτιοανατολικά), Αυγείου (νοτιοδυτικά), Καλυβιών (δυτικά).Το Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ήλιδας, στους πρόποδες της Ακρόπολης και πολύ κοντά στο χωριό Παλιόπολη (Νέα Ήλιδα), εντυπωσιάζει με την σύγχρονη αρχιτεκτονική του. Στις καλαίσθητες αίθουσές του ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει ευρήματα από την Παλαιολιθική έως και την ύστερη ρωμαϊκή εποχή (100.000 πχ – 330 μ.Χ.). Αγάλματα, αγγεία, επιτύμβιες στήλες, νομίσματα, προσωπεία, εισιτήρια, πήλινα ειδώλια αποτελούν ψηφίδες μιας ιστορίας που χάνεται στα βάθη των αιώνων. Εντύπωση κάνει η σχετική απουσία όπλων από την αρχαιολογική έκθεση που αποδεικνύει τον ιερό χαρακτήρα της πόλης ως διοργανώτριας αρχής των ολυμπιακών αγώνων. Το πιο εντυπωσιακό έκθεμα είναι το άγαλμα του Ερμή του 1ου π.χ. με την χαρακτηριστική πραξιτέλεια καμπύλη του σώματός του. Δίπλα του, ένας νεαρός σάτυρος με σύριγγα φλερτάρει με το άγαλμα της ένθρονης Κυβέλης. Στην άλλη άκρη της αίθουσας, μία ορθογώνια βάση από πωρόλιθο αναπαριστά μνημειακό πρόπυλο (Πύλη Άδου) ελληνιστικής εποχής. Στο αίθριο του Μουσείου ξεχωρίζουν τα δύο τμήματα ψηφιδωτών δαπέδων που απεικονίζουν τις εννέα μούσες και τους Άθλους του Ηρακλή.
Από το Νέο Μουσείο ο δρόμος οδηγεί τον επισκέπτη στο Παλαιό Μουσείο και τον αρχαιολογικό χώρο που οι Ηλείοι είχαν κάποτε την Αγορά της Ήλιδας. Κάθε μέρα γίνονται έργα συντήρησης των ερειπίων, με έμφαση στο Θέατρο. Αξίζει να αναφέρει κανείς ότι από το 1991 και κάθε καλοκαίρι μέχρι πριν λίγα χρόνια, το Αρχαίο Θέατρο φιλοξενούσε μεγάλες θεατρικές παραστάσεις στα πλαίσια του Φεστιβάλ Αρχαίας Ήλιδας. Μετά το Θέατρο, ο περιπατητής θα συναντήσει τα ερείπια της Κερκυραϊκής Στοάς και της στοάς των Ελλανοδικών. Μπορεί να φανταστεί Ρωμαίους να απολαμβάνουν τα Λουτρά στα δυτικά της Αγοράς, αλλά και νέους να γυμνάζονται στα Γυμνάσια της πόλης. Αν διασχίσει το δημόσιο δρόμο θα αντικρίσει τα ερείπια του ναού των ρωμαίων αυτοκρατόρων.Δυστυχώς ο σύγχρονος Παυσανίας δεν μπορεί να ξεχωρίσει άλλα οικήματα ή ιερά, αφού οι αιώνες έχουν καταπλακώσει το μεγαλύτερο μέρος της αγοράς. Οι ανασκαφές συνεχίζονται, εργάτες φροντίζουν τους χώρους, ενημερωμένοι τουρίστες βγάζουν φωτογραφίες, αλλά μια πικρή γεύση μένει από το μεγαλείο ενός τόσο ιερού τόπου που δεν έχει αναδειχθεί. Εικόνες από το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον ποτίζουν το μυαλό του επισκέπτη και τον σαγηνεύουν. Η Πομπή προς την Ιερά Άλτη. Ολυμπιονίκες, το όνομά τους Αθάνατο στην Αιωνιότητα. Έρωτες Θεών με Ανθρώπους, Αρχαία Μυστήρια, Άφατα Ονόματα Θεών. Ο Σωσίπολις συλλαμβάνει τον αρχαιοκάπηλο, τα χωριά καλούν την Ειλείθυια όλο και πιο σπάνια, μια γιαγιά κόβει τα ανδροφόνα της το ξημέρωμα. Στο κλειδωμένο εκκλησάκι ο ψάλτης βήχει με απορία, ο Παυσανίας ψάχνει ξύλα Λεύκας αλλά κανείς δεν του λέει που φυτρώνουν. Οι Μητσιλέτοι ψάχνουν ακόμα την στοά για το Χλεμούτσι. Οι γυναίκες του χωριού βλέπουν στα όνειρά τους τον ταύρο να τις επισκέπτεται, οι Ιερείς γεμίζουν το βράδυ τους λέβητες κρασί, οι πιστοί του Άδη ετοιμάζονται να ανοίξουν τις Πύλες της Κολάσεως.
Η παράσταση δεν ανεβαίνει ποτέ, τα ελαιοστάσια παράγουν άφθονο λάδι, φως, φως και ήλιο.
ΦΩΣ ΚΑΙ ΗΛΙΟΣ.
ΠΗΓΗ idiotikasympanta.blogspot.gr